มวลสารคือคุณสมบัติทางกายภาพเฉพาะตัวของพระสมเด็จวัดระฆัง เพราะสมเด็จโตเป็นคนแรกที่ผสมมวลสารลงไปในปูนเปลือกหอยก่อนนำมาหมักและกดสร้างพระ

เรียกได้เลยว่าสัญลักษณ์พิเศษที่ไม่เหมือนใครของพระสมเด็จวัดระฆัง คือต้องมีมวลสาร พระผงชนิดอื่นในยุคนั้น เช่น พระวัดเงิน พระสมเด็จอรหัง พระวัดพลับ ล้วนไม่มีมวลสารในพระ

มวลสารมีหลายรูปแบบ เยอะแยะเต็มไปหมด แต่ไม่ได้มีครบทุกอย่างในพระสมเด็จหนึ่งองค์ อาจมีมาก มีน้อย หรือมีไม่ครบตามตำราก็เป็นได้ มวลสารอาจมีเพียงอย่างสองอย่างปรากฏให้เห็น หรือมีมากมายหลาย ๆ อย่าง

มวลสารต้องปรากฏให้เห็นเป็นธรรมชาติ ไม่ว่าจะเป็นด้านหน้าหรือด้านหลัง การโรยผงเก่าหรือมวลสารลงในพิมพ์ก่อนกดพระมีมาในสมัยหลัง ประมาณหลังปี พ.ศ. ๒๕๐๐ เริ่มจากหลวงตาพันเอาผงเก่าของพระสมเด็จบางขุนพรหมสมัยเปิดกรุมาใช้ทำพระ จนมาถึงยุคบางขุนพรหม ๐๙ เป็นต้นมาที่มีการโรยผงเก่าข้างหน้าหรือข้างหลัง ส่วนที่วัดระฆังก็มีในยุคหลวงปู่นาค หลวงปู่หินรุ่นแรก ๆ

มวลสารคือสิ่งแปลกปลอมในความขาวของพระเนื้อผงที่ทำจากปูนเปลือกหอย เห็นเด่นชัดแตกต่างจากเนื้อผงขาวขององค์พระ ดูเป็นธรรมชาติและเข้ากันเป็นเนื้อเดียวกันกับเนื้อปูน ไม่ใช่จงใจทำให้เห็น

พูดง่าย ๆ จะไม่มีพระสมเด็จที่แม้จะมีพิมพ์ทรงเดียวกัน แต่จะมีมวลสารปรากฏไม่เหมือนกัน

มวลสารที่อาจปรากฏให้เห็นไม่ว่ามากหรือน้อยชนิด กระจายอยู่ส่วนต่าง ๆ ขององค์ไม่เท่ากัน อาจมีน้อย มีมาก หรือไม่มีเลยในแห่งใดแห่งหนึ่ง แต่เมื่อดูอย่างพินิจพิเคราะห์ทั่วองค์แล้ว พระสมเด็จวัดระฆังต้องปรากฏมวลสารให้เห็นในทุกองค์

พระสมเด็จองค์ใดที่ไม่ปรากฏมวลสารเลย  ให้สันนิษฐานไว้ก่อนว่าไม่ได้สร้างโดยสมเด็จโต

การเปลี่ยนแปลงไม่คงที่หรือมีอัตราส่วนตายตัวของมวลสารเป็นข้อสังเกตอย่างหนึ่งของพระสมเด็จวัดระฆัง มีที่มาจากตัวแปรดังต่อไปนี้

๑.      พระสมเด็จวัดระฆังไม่ได้สร้างเสร็จในครั้งเดียวกัน สร้างกันหลายครั้งหลายยุคในช่วงเวลากว่า ๑๐ ปี กว่าจะได้พระครบ ๘๔,๐๐๐ องค์ต้องสร้างกันหลายร้อยครั้ง

๒.      การสร้างแต่ละครั้งมวลสารที่หาได้มีไม่เท่ากัน อาจมีตัวหนึ่งมากตัวหนึ่งน้อย หรือหาไม่ได้เลยในครั้งนั้น พูดง่าย ๆ ในการตำมวลสารแต่ละครกส่วนผสมที่ใส่ลงไปก็ไม่เหมือนกัน

๓.      ในครกเดียวกันมวลสารก็ต่างกัน มวลสารเบาจะลอยตัวอยู่ส่วนบนของครก มวลสารหลักจะตกลงสู่ก้นครก

๔.      คนกดพระก็เป็นตัวแปรที่สำคัญ ลูกศิษย์ที่มีสมาธิก็กดด้วยความบรรจงประณีต พระออกมาสวยงาม แต่ถ้าทำอย่างไม่พิถีพิถัน ก็อาจกดพระไม่เต็มเพราะทำให้น้ำหนักมือตอนกดมีไม่มากพอ พระออกมามีความตื้นไม่คมลึก รวมทั้งเวลาตัดขอบพระก็อาจออกมาไม่สวยงาม ตัดขาดตัดเกินบ้าง

๕.      ระยะเวลาและความชื้นของมวลสารก็ทำให้พระเปลี่ยนแปลงไปได้ พระที่แฉะหรือเปียกมากมักมีแป้งโรยพิมพ์หรือส่าปูนเกาะผิวแน่นทำให้ไม่เห็นมวลสาร ในขณะที่เนื้อพระในครกที่เริ่มแห้งจะทำให้กดพิมพ์พระออกมาไม่เต็มพิมพ์ รายละเอียดบางส่วนอาจขาดหายไป รวมทั้งมวลสารจะปรากฏให้เห็นมากเนื่องจากเป็นเนื้อก้นครก หรือเนื้อปูนค่อนข้างแห้ง

รายชื่อมวลสารของสมเด็จวัดระฆังเป็นการสืบทอดกันมาในหมู่ผู้เล่นหาและมีระบุไว้ในหนังสือพระรุ่นเก่า มวลสารแบ่งออกได้ดังนี้

ได้แก่ปูนเปลือกหอยที่ตำในครก ผ่านตระแกรงร่อนจนได้ผงขาวละเอียด และนำมาหมักให้ปูนได้อายุก่อนจะผสมกับมวลสารรองในครกและปั้นเป็นแท่งยาวขวั้นเป็นท่อนเล็ก ๆ ก่นอนำมากดสร้างพระ

นอกจากเนื้อปูนเปลือกหอยแล้ว มวลสารอื่นอาจได้แก่

–           จุดแดง

–           จุดดำ

–           จุดขาว

ที่มีผู้สันนิษฐานว่ามาจากโรงงานเผาปูนที่ใช้ไม้โกงกางเป็นเชื้อเพลิงและอิฐเป็นกำแพงของเตาเผา

แบ่งได้เป็น ๒ ชนิดคือ

๑.     มวลสารเหลือใช้ในชีวิตประจำวันของพระสงฆ์ ได้แก่

–           เกสรดอกไม้

–           เศษอิฐ

–           ไคลเสมา

–           ขี้เถ้าธูป

–           เทียน

–           ก้านธูป

–           เศษจีวร

–           กล้วย

–           ข้าวสุก

–           อาหารที่สมเด็จโตกันไว้เพื่อมาผสมเป็นมวลสารรอง

๒.     มวลสารมงคล คือมวลสารที่เพิ่มพุทธคุณให้กับพระสมเด็จ แบบเดียวกับแผ่นโลหะที่ลงจารคาถา 108 ที่ต้องใช้ในการทำกริ่ง เหรียญ และพระโลหะทั่วไป ได้แก่

–           ผงวิเศษ ๕ ประการ ที่ทำจากดินสอพอเป็นแท่งดินสอ

–           ทรายเงิน ทรายทอง

–           ผงตะไบโลหะที่ใช้สร้างพระพุทธรูป

–           ใบลานเผา

–           ว่านมงคล ๑๐๘ อย่าง

–           พระสมเด็จที่แตกหักจากการทำพระก่อนหน้านี้

–           เม็ดพระธาตุจากการรวมตัวกันของผงวิเศษ

–           รัตนชาติ เช่น พลอยสีต่าง ๆ

–           ดินมงคลจากสถานที่ต่าง ๆ

อย่าลืมว่าไม่ใช่พระสมเด็จทุกองค์มีมวลสารเหล่านี้ครบ หรือมีให้เห็นจำนวนมาก

ในพระสมเด็จวัดระฆังแต่ละองค์อาจเห็นมวลสารเพียง ๒, ๓ อย่าง ก็ถือว่ามีมวลสารให้เห็นแล้ว ไม่มีข้อยุติตายตัวว่ามีมวลสารชนิดใดเป็นหลัก เพราะจากประสบการณ์ของผู้เขียนที่สร้างพระเนื้อผงพิมพ์พระสมเด็จมา ๓ ครั้ง บางครั้งมีมวลสารอยู่ครึ่งปี๊บทั้งพระเก่าหัก บวกมวลสารมงคลต่าง ๆ มากมายใช้สร้างพระไม่กี่พันองค์ยังไม่เห็นปรากฏในเนื้อพระ เพราะช่างได้ผสมคลุกเคล้าเป็นเนื้อเดียวกัน จึงไม่ลอยตัวให้เห็นเท่าไหร่นัก

มวลสารต้องมีให้เห็นแบบพอดี ไม่มากไปหรือน้อยไป และไม่มีการจงใจหรือเจตนาที่จะทำให้ปรากฏในองค์พระแบบสมัยนี้ที่ใช้วิธีโรยผงเก่าทั้งด้านหน้าและด้านหลังองค์พระ

มวลสารวัดอื่น

นอกจากวัดระฆังแล้วมวลสารวัดอื่นก็มีเอกลักษณ์ประจำตัว

วัดบางขุนพรหมในหรือวัดใหม่อมตรส

มวลสารจะมี ๒ ประเภทตามสถานที่บรรจุกรุ

–           กรุเจดีย์ใหญ่ เป็นการผสมและกดพิมพ์สร้างพระสมเด็จในคราวเดียวกันเพื่อให้ได้จำนวน ๘๔,๐๐๐ องค์ พระที่สร้างขึ้นจะมีมวลสารน้อยและหนักไปทางมงคลสารหมักมากกว่า เนื้อพระจึงเป็นแบบปูนแกร่ง ไม่ปรากฎมวลสารแบบวัดระฆัง

ยกเว้นพระสมเด็จวัดระฆังที่สมเด็จโตนำมาบรรจุกรุด้วยเพื่อรวบรวมให้ได้จำนวน ๘๔,๐๐๐ องค์ ตามพระธรรมขันธ์ซึ่งเป็นการถือเคล็ดตัวเลขมงคลอย่างหนึ่ง พระสมเด็จวัดระฆังที่มาบรรจุในกรุบางขุนพรหมจะมีชื่อว่า “พระสองคลอง” (ความจริงควรเรียกเป็นพระสองฝั่งแม่น้ำ เพราะวัดอยู่คนละฝั่งของแม่น้ำเจ้าพระยา) พระสองคลองจะมีมวลสารแบบวัดระฆังและมีคราบกรุแบบบางขุนพรหม

–           กรุเจดีย์เล็ก เป็นพระที่สร้างขึ้นหลังสมเด็จโตมรณภาพแล้ว ส่วนผสมจึงเหมือนกับกรุเจดีย์ใหญ่ คือเป็นเนื้อปูนแกร่งจากปูนเปลือกหอย ไม่ค่อยมีมวลสารอื่น

วัดบางขุนพรหมนอก หรือวัดอินทรวิหาร

มีมวลสารอยู่ระหว่างพระสมเด็จวัดระฆังกับบางขุนพรหม คือมีมวลสารมากกว่าบางขุนพรหมแต่ไม่เท่าวัดระฆัง

วัดพระแก้ววังหน้า หรือ พระวังหน้า

เป็นพระเนื้อผงที่สร้างขึ้นหลังสมเด็จโตมรณภาพ อาจสร้างขึ้นมากกว่าหนึ่งครั้งก็เป็นได้ แต่อย่างน้อยก็ต้องมีพระชุดที่สร้างในปี พ.ศ. ๒๔๒๕ เพื่อฉลอง ๑๐๐ ปี แห่งกรุงรัตนโกสินทร์

พระวังหน้าจะมีชาดสีแดงออกเรื่อ ๆ มีตะไบทองและมีการผสมสีในเนื้อผงทำให้เกิดพระสมเด็จชุดหนึ่งที่มีหลายสี เรียกว่า ปัญจสิริ คือมีถึง ๕ สี